چەمكی جێندەر و سیتەمی وشیاری ئێمە

 لەم ساڵانەی دواییدا بەشداری رێكخراوەكانی كۆمەڵگای مەدەنی لە گفتوگۆ نێودەوڵەتییەكاندا كاریگەری لەسەر شێوازی بیركردنەوەی رێكخراوەكان و پلاندانان بۆ پرۆژەكانیان داناوە. بۆ نموونە دەكرێت ئاماژە بدەین بە گۆڕانی روانگەی “ژن و گەشەكردن” بۆ “جێندەر و گەشەكردن”. بەڵام چەمكی جێندەر لە كەیەوە هاتۆتە نێو سیستەمی سیاسی، و دەزگاكانی كۆمەڵگای جیهانی، ئەوا دەبێ بگەڕێینەوە بۆ سەرەتاكانی دەیەی 1970. لە ساڵی 1972 “جان مالی” و “ئانكێ ئارهارد” ئەم بیرۆكەیان خستە بەر باس كە رەگەز و جێندەر دوو تەوەری جیاوازن. كاتێك كە باسی رەگەز دەكەیت مەبەستمان تایەتمەندییە بیۆلۆژیكیەكانی جەستەیە و كاتێكیش باسی جێندەر دەكەین مەبەست تایبەتمەندییە رۆحی و رەوانییەكانی تاكە كە لە پێوەندی لەگەڵ كۆمەڵگا دروست دەبێت. بۆیە دەكرێت بڵێین چەمكی جێندەر بەم مانایە هاتۆتە ئاراوە كە بڵێت ئەو پێگە نایەكسانەی كە ژنان هەیانە پێوەندی بە تایبەتمەندییە بیۆلۆژیكیەكانیانەوە نییە بەڵكوو دەرنجامی ئەو نەریت و یاساگەلەیە كە كۆمەڵگا دیاری دەكات. بەو مانایە ئەم كەلتوورەیە كە ئاكاری ژنانە و پیاوانە و بەشی ئەو دوو رەگەزە لە دەسەڵاتیش دیاری دەكات. هەموو مرۆڤێك پاش لە دایكبونی لەگەڵ چەمكی رەگەز رووبەڕوو دەبێت بەڵام نەك بەم مانایە كە ئێستا چالاكوانەكانی مافی مرۆڤ شیدەكەنەوە. نەك وەك چەمكێكی تەواویش، بەڵكوو وەك پێویستییەك بۆ ناسینی سنوورە دیاریكراوەكان، سەبارەت بە هەڵسوكەوت و پێوەندییە كۆمەلایەتییەكانی؛ بۆ نموونە منداڵ پاش دوو ساڵ فێر دەكرێت كە بڵێت من كچم یان كوڕم. ئەو جلوبەرگانەی كە تایبەتە بە رەگەزی خۆی لەبەری دەكرێت. سنووری یاریكردنی بۆ دیاری دەكرێت و بەم شێوازە فێری ئەوە دەكرێت وەك كوڕێك یان كچێك هەڵسوكەوت بكات و كە بوو بە شەش ساڵ تێدەگات كە بۆ هەمیشە كچ یان كوڕ دەمێنێتەوە. ئەمە لە حاڵێكدایە كە ئەمڕۆكە كۆمەڵێك لە كۆمەڵناسان و دەروونناسان پێیان وایە كچ یان كوڕ بوون و ژن و پیاو بوون دەرەنجامی كەلتووری كۆمەڵگایە، ئەگینا هیچ كەس سەرەتا رۆڵی دیاری ناكرێت بەڵكوو ئەمە نەریتە كە دەڵێت تۆ كوڕیت و تۆ كچیت. بەڵام لە راستیدا ئەمە نەك وەك چەمكێك بەڵكوو وەك بەشێك لە كەلتوور خەریكە رۆڵی خۆی لە دەست دەدات چونكە ئەمڕۆكە ئەو كەسانەی دەیانەوێت رەگەزی خۆیان بگۆڕن ژمارەیان كەم نییە و لە زۆر شوێن بە نەشتەرگەری ئەنجامدراوە. ئەفسانە نەجم ئابادی مامۆستای “خوێندنەوەكانی مێژوویی و جێندەرییە” لە زانكۆی هاروارد تیۆرێكی هەیە كە دەڵێت وای دادەنێین مرۆڤ بوونەوەرێكە كە لایەنێكی رەوانی و لایەنێكی جەستەیی هەیە. ئەگەر ئەم دوو لایەنە لەگەڵ یەك گونجاو بن جۆرێك كە رەوانی پیاوانە لە جەستەیەكی پیاوانەدا جێگای خۆی بكاتەوە لەم حاڵەتەدا ئەو مرۆڤە هەموو حەز و كردارەكانی وەك پیاوێكە بۆ رەگەزی بەرامبەری. بەڵام ئەگەر رەوانێكی ژنانە لە نێو جەستەیەكی پیاوانەدا بێت ئەو كات ئەو كەسە رەفتارەكانی سروشتی نییە و حەز بە هاورەگەزی خۆی دەكات. بەڵام ئەمڕۆكە ئیتر ئەم تیۆرە رەدكراوەتەوە كە دەڵێت ئەمە سروشتی نییە، هەرچەند دەتوانین بڵێین سەرچاوەی ئەم تیۆرەش فرۆیدە كە پێی وابوو ئەم جۆرە كەسانە تووشی نەخۆشی دەروونین، بەڵام ئەم چەمكە تا چەندە لە كۆمەڵگای ئێمەدا پێناسە كراوە و پێگەی هەیە. لە زۆربەی وڵاتانی جیهان رێكخراوەكانی ژنان كاریگەرییەكی زۆریان لەسەر توانای ژنان بۆ كاری سیاسی و رێبەرایەتی و بەشدارییان لەهەموو بوارەكانیتری كۆمەڵگادا هەبووە. ئەمڕۆكە زۆربەی كۆمەڵگاكان گەیشتوون بەم ئاكامە ئەمە بارودۆخ و كەلتووری كۆمەڵگایە كە پێوانەی بەشداری ژنان و پیاوان لە هەموو ئەم بوارانەدا بە تایبەتی دەسەڵات دیاری دەكات. بەڵام لای ئێمە جێندەر بەو مانایەی پێشتر باسم كرد نەهاتۆتە نێو هزری خەڵك و سیستەمی وشیاریمانەوە. لای ئێمە تەنیا دوو رەگەز هەیە. “ژن و پیاو”؛ ژن رەگەزی دووهەمە و خاوەن بڕیار نییە. بەهۆی ژن بوونییەوە بوونەوەرێكی لاوازە. ئەمە شتێكە هەندێ لە ئایینەكانیش بڕیاری خۆیان لەسەر داوە وەك ئەوەی ژن نیوەی پیاوە و ئەمانەش كاریگەری خۆیان لەسەر ئەم جۆرە تێگەیشتنە داناوە و ئەم كاریگەرییانەش بە جۆرێك رێگرن لەبەردەم گۆڕانی ئەم چەمكە لە كۆمەڵگای ئێمەدا. كەلتووری ئێمەش وەك زۆربەی كەلتوورەكانی ساڵانی 60 هێشاكوو گیرۆدەی ئەم بیرۆكەیەیە كە بوونی كوڕ و كچ پێكەوە لە قوتابخانە و فێرگەكان شتێكی مەترسیدارە. لە قوتابخانەكانیش رەفتاری جیاواز لەگەڵ ئەم دوو رەگەزە دەكرێت. خودی مامۆستاكانیش كە پەروەردەكاری خودی ئەم كەلتوورەن، ئەم رەفتارە هەر دووپات دەكەنەوە و دەتوانم بڵێم یەكێك لە هۆكارەكانی مانەوەی ئێمە لە دەیەكانی 60ی رۆژئاوا ئەمەیە كە كەم كەس بیر لەم كێشانە دەكاتەوە و ئەگەریش بیری لێ بكاتەوە بیر لە دەستپێكی گۆڕان لە خۆیدا ناكاتەوە. چونكوو تێگەیشتن لە جیاوازی دوو چەمكی رەگەز و جێندەر دەتوانێت كاریگەری زۆر بخاتە سەر پراكتیزەكردنی چارەسەرییەكان. بۆ نموونە مامۆستاكان كەمتر هەوڵی ئەوە دەدەن لە قوتابخانە تێكەڵاوەكان تێگەیشتنێك لە نێوان قوتابیە كچ و كوڕەكان دروست بكەن، ئەگەر سەیری قوتابخانە سەرەتاییە تێكەڵاوەكان بكەین زۆر بە دەگمەن دەبینین كە كچ و كوڕێك پێكەوە یاری بكەن یان لە تەنیشت یەك دابنیشن تەنانەت زۆر جار بیستوومانە كە خودی مامۆستاكان لە نێو پۆلەكان كچ و كوڕ لە یەك جیادەكەنەوە و ناهێڵن لە تەنیشت یەكتر دابنیشن. ئایا ئەمە خۆی گرفت نییە؟ من پێم وایە چەمكی جێندەریش وەكوو هەموو چەمكەكانیتر وەك لیبرالیزم، سیكۆلاریزم و دیموكراسی كە دێتە ناو كۆمەڵگای رۆژهەڵاتی، پێویستە بۆ ئەوەی بگەین بە دەرەنجامێكی سەركەوتوو لەم بابەتەش، واتە جێندەر، ئەم چەمكە وەك مانا رۆژئاواییەكەی خۆی پێناسە بكەین، چونكوو لە راستیدا ئێمە پێش ئەوەی بۆ بابەتێك وەك جێندەر چەمكێك پێناسە بكەین بۆخۆمان قەد بیر لەوە ناكەینەوە كە كار كردن لەسەر ئەم چەمكە بتوانێت بۆ وشیاری كۆمەڵایەتی یارمەتیمان بدات. بۆیە دەبێت هەر ئەو چەمكە و ئەو پێناسە رۆژئاواییە لە كۆمەڵگای خۆماندا بەكاربەرین. مەبەست ئەوەیە كاتێك ئەڵێین سێكۆلاریزم واتە تێكەڵ نەكردنی ئایین و سیاسەت، ئێمەش دەمانەوێت بەرەو سیستەمێكی سیكۆلار هەنگاو هەڵبنێین، بۆیە دەبێت لەگەڵ چەمكێك وەك جێندەریش هەر بەم شێوازە بجووڵێینەوە. دەبێت ئەمە قەبووڵ بكەین كاتێك باسی جێندەر دەكەین مەبەست تەنیا لایەنی بیۆلۆژیكی نییە. لە كۆمەڵگای ئێمە كاتێك باس لە توندوتیژی جێندەریی دەكرێت زۆرتر یەك یان چەند حاڵەتێكی توندوتیژی وێنا دەكەین كە زۆرتر جەستەییەو دژ بە ژنان بەكاردەهێنرێت. ئەمە لە حاڵێكدایە كە جیاوازی جێندەریی كە خۆی چەندین بەش دەگرێتەبەر، دەتوانرێت جۆرەها توندوتیژی رەوانی تێدا بەدی بكرێت. وەك جیاوازی كردن لە نێوان منداڵانی كوڕ و كچ، كارمەندانی ژن و پیاو، سیاسەتوانانی ژن و پیاو، چەوساندنەوەی ژن لە رێگەی ئابوورییەوە، خوێندنەوە، مافی هەڵبژاردن و هتد. دەتوانم بڵێم ئەگەر چەمكی جێندەر وەك مانا رۆژئاواییەكەی هاتبێتە نێو بازنەی هۆشیاری سیاسی و كۆمەڵایەتی و زانستیمانەوە، ئێمە بەهۆی نەریتی بوونمانەوە نەمانتوانیوە بەو مانایەی خۆیەوە وەری بگرین. چونكوو لە لای ئێمە هێشتا جیاوازی و توندوتیژی باوترین بابەتی رۆژە. رێكخراوەكان و میدیاكان تا ئێستا نەیانتوانیوە چارەسەرێكی گونجا بەكار بێنن كە خەڵك پێی رازی بێت، بۆیە ئەم بابەتە تا ئێستاش لە چوارچێوەی هەواڵ و رەخنەدا ماوەتەوە و ئێمە بۆ دۆزینەوەی رێگا چارە دیسانەوە پەنا دەبەینە سەرچاوە رۆژئاواییەكان و لە هەمان كاتیشدا دەڵێین دەبێت بە پێی كولتووری خۆمان ئەم چەمكانە پێناسە بكەین و رێگاچارەی گونجاو بە كەلتووری خۆمان بدۆزینەوە. هەروەك پێشتر ئاماژەم پێكرد زۆربەی گرفتەكانی كۆمەڵگای ئێمە هاوچەشنە لەگەڵ گرفتەكانی دەیەكانی ساڵانی 1960 لە رۆژئاوا. وەك خوێندن، هەڵبژاردنی بەشی خوێندن وەك پزیشكی، وەرزێری، فیزیا و ماتماتیك و كۆمپیۆتەر كە لای ئێمە هێشتا پیاوانە دێنە پێش چاو و بەرگری لە كچان دەكرێت كە ئەو بەشانە هەڵبژێرن. ئەڵبەت من بۆ سەلماندنی ئەم باسە داتام لەبەردەستدا نییە بەڵام هەموو ئەمانە بە پێی ئەو ئەزموونەی كە خۆم وەدەستم هێناوە باسی دەكەم و بە لێكۆڵینەوەیەكی مەیدانی بە باشی بۆمان دەردەكەوێت كە ئەم حاڵەتە كەم نییە. هەموو ئەمانە لەگەڵ ئەو پەروەردەی هەر بنەماڵەیەك، هۆكارن بۆ جیاوازی جێندەری و دەرفەت نەدان بۆ تێگەیشتن لەم چەمكەو نەبوونی مەیدانێك بۆ لێكۆڵینەوە دەربارەی ئەوەی كە سەرچاوەی ئەم جیاوازییانە نەك سروشتین بەڵكوو هەمووی پەروەردەی كۆمەڵگایە. ئەمەش پێشینەیەكی مێژوویی هەیە و پێویستە پسپۆڕان لە رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ و پرسی جێندەر بە قووڵی لێكۆڵینەی لەسەر بكەن و دەرنجامی ئەم لێكۆڵینەوانە بە زمانێكی سادە بخەنە بەرچاوی خەڵك و تەنانەت ئەگەر بكرێت بە شێوازێك بتوانن فشارێك دروست بكەن بۆ پێداچوونەوەی ماددە وانەییەكان و شێوازی هەڵسوكەوتی مامۆستایان لەگەڵ ئەو دوو رەگەزە، هەروەها پێوەندی قوتابخانەكان و بنەماڵەكان پێكەوە بۆ ئەوەی خەڵك بتوانن لە باوەڕ بە هەندێ چەمكی سروشتی بێنە دەرەوە و بەبێ جیاوازی منداڵەكان پەروەردە بكەن. ئەمە خۆی هەنگاوێكی گرنگە بۆ ئەوەی لەداهاتوودا كەمتر رووبەرڕووی توندوتیژی جێندەریی ببینەوە و بتوانین بەرەو كۆمەڵگایەك بڕۆین كە هەموو چەمكەكان بە ئاسانی جێگای خۆی لە نێو سیستەمی وشیاری و سیاسی و فەرهەنگی و ئابووریماندا بكەنەوە

تێبینی: ئەم بابەتە لە گۆڤاری تاوی کۆمەلایەتی بلاو بوەتەوە.

سەرچاوەكان: كۆمەڵناسی جێندەر، ستێفانی گرێت، و: بۆ فارسی، كتایوون بقایی ئەنتەرنێت: https://www.nasour.net/ https://www.3rdmag.org/ https://www.irwomen.info/ https://www.magiran.com/index.asp